Rola badań neuropsychologicznych
we współczesnej diagnostyce
Rozwój badań neuropsychologicznych
Historycznie, diagnoza neuropsychologiczna skierowana była przede wszystkim
do osób ze schorzeniami neurologiczymi, osób po uszkodzeniach mózgu wskutek
urazów lub udarów. W latach 60. ubiegłego wieku, kiedy o technikach
obrazowania pracy mózgu nikt jeszcze nawet nie myślał, badanie
neuropsychologiczne było najczulszym narzędziem określania zakresu obszarów
mózgu objętych zmianami neuroanatomicznymi.
Rozwój testów neuropsychologicznych związany jest z badaniami nad afazją,
czyli zaburzeniem bądź generowania mowy (trudności z wypowiadaniem) lub
rozumienia mowy. Badania zostały rozpoczęte przez lekarzy Broca i Wernickego
już w XIX wieku nad poszukiwaniem ośrodków w mózgu związanych
z określonymi funkcjami umysłowymi.
Paul Broca opisał przypadki kliniczne osób, które po uszkodzeniu bocznej
powierzchni płata czołowego lewej półkuli (w obrębie tylnej części dolnego
zakrętu czołowego lewego) traciły zdolność wypowiadania się.
Do tej pory ta część mózgu nazywa się “ośrodkiem ruchowym mowy Brocka”.
Z kolei, Carl Wernicke opisał przypadki kliniczne osób, które utraciły zdolność
rozumienia mowy (własnej i innych osób) po uszkodzeniach bocznej
powierzchni lewego płata skroniowego (w tylnej części górnego zakrętu
skroniowego lewego). Ten neuroanatomiczny obszar do dziś nosi nazwę
okolicy Wernickego.
W XX wieku wyniki badania neuropsychologicznego, które dokonywało oceny
funkcji poznawczych pacjenta (ekspresja mowy, rozumienie mowy, pamięć,
uwaga itp) wskazywały dysfunkcje poznawcze, które wiązane były z
uszkodzeniem konkretnych obszarów mózgu. Ani badanie EEG, ani rentgen głowy
nie były w stanie dostarczyć tak szczegółowych informacji o funkcjonowaniu
poznawczym pacjenta oraz stanie jego mózgu.
Badania neuropsychologiczne w XXI wieku
Na przełomie XX i XXI wieku powstało wiele technik neurobrazowania, a wśród
nich najbardziej rozpowszechnione: tomografia komputerowa (TK) oraz rezonans
magnetyczny (MRI). Jakkolwiek techniki te potrafią wykryć zmiany w budowie
tkanek miękkich mózgu i są bardzo przydatne w diagnozowaniu guzów, zmian
rozrostowych, udarów, chorób demienilizacyjnych i otępiennych, to nie określają one
jak głębokie są deficyty poznawcze w funkcjonowaniu pacjenta. Z kolei, badanie
czynnościowe mózgu takie jak funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI), pozwala
na określenie funkcji mózgu, lecz jest badaniem bardzo pracochłonnym, wykorzystuje
bardzo drogą aparaturę, w związku z czym znajduje zastosowanie przede wszystkim w
badaniach naukowych a nie w praktyce diagnostycznej.
Badanie neuropsychologiczne, choć utraciło już istotną funkcję lokalizacji uszkodzeń
w mózgu, nadal pozostaje jedynym narzędziem pozwalającym określić zakres deficytów
funkcjonalnych u dzieci i dorosłych oraz wychwycić dyskretne zmiany.
Określenie deficytów poznawczych u dzieci w normie intelektualnej jest wielką
pomocą w programowaniu sposobów uczenia pomocnych w przezwyciężaniu
trudności szkolnych takich jak trudności z czytaniem i pisaniem, zaburzenia mowy,
uwagi, nieporadność ruchowa itp. Badanie neuropsychologiczne dzieci powinno
być zawsze poprzedzone testami ogólnorozwojowym, określającymi ogólny
poziom rozwoju dziecka.
Obniżenie poziomu funkcjonowania poznawczego u osób w normie intelektualnej
może wskazywać na uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (udary, urazy oraz
choroby neurologiczne) lecz również może być dobrym predykatorem pierwszego
psychotycznego epizodu. Wyniki badania neuropsychologicznego często
wykorzystywane są do diagnozy różnicowej w przebiegu chorób psychicznych
(depresja, schizofrenia) oraz zaburzeń otępiennych.
Cel i procedura diagnozy neuropsychologicznej
Od funkcji poznawczych zależy wiele aspektów codziennego życia człowieka,
które są zróżnicowane indywidualnie, społecznie i ekonomicznie. Diagnoza
neuropsychologiczna pomaga w procesie diagnostycznym oraz pozwala na
przedstawienie rzetelnej opinii o stanie zdrowia i funkcjonowaniu pacjenta dla
pracodawcy, ZUS lub sądu. Na diagnozę neuropsychologiczną składa się:
- analiza dokumentacji osoby
- ustalenie obszarów dysfunkcyjnych
- przeprowadzenie prób klinicznych lub/oraz testów neuropsychologicznych
- sformułowanie diagnozy neuropsychologicznej uwzględniającej zalecenia terapeutyczne
- ewentualne dalsze postępowanie diagnostyczne
- zaplanowanie treningu neurorehabilitacyjnego
- ocena rezultatów terapii
Istnieje wiele testów neuropsychologicznych, które adresowane są do różnych
obszarów funkcjonowania poznawczego, które szczególnie ulegają zaburzeniu
po uszkodzeniach mózgu w wyniku urazu bądź procesu chorobowego
i przyczyniają się do codziennych problemów w funkcjonowaniu chorego.
Badania koncentracji uwagi, różnych rodzajów pamięci, mowy, zachowania
nabytych umiejętności (np. liczenia, czytania, rozumienia stosunków
przestrzennych, koordynacji wzrokoruchowej, rozpoznawania osób) należą
do repertuaru badań podstawowych. Jednakże, ilość przeprowadzonych testów
lub prób eksperymentalnych oraz analizowanej dokumentacji, dobór testów,
w każdym badaniu, powinna być dostosowana do potrzeb oraz indywidualnych
problemów osoby.
Trening neurorehabilitacyjny polega na wzmocnieniu funkcji poznawczych,
a szczególnie funkcji wykonawczych: przełączanie pomiędzy wykonywanymi
zadaniami, pamięć oraz wykonywanie skomplikowanych (np. podwójnych) zadań.
Skuteczny jest zarówno trening behawioralny (klasyczne lub komputerowe
wykonywanie zadań) jak i bezpośrednia neuromodulacja (np. neurofeedback).
W przypadku postępujących procesów chorobowych lub długotrwałej
neurorehabilitacji ważne jest wykonywanie badań kontrolnych przy użyciu
porównywalnych metod diagnostycznych, np. różnych wersji tego samego testu.
Zaleca się więc wykorzystywanie do badań testów dostępnych i używanych
powszechnie przez wielu specjalistów w danym kraju.
Podsumowanie
Badanie neuropsychologiczne pomaga wykryć bardzo dyskretne deficyty
w funkcjonowaniu poznawczym, czyli drobne zmiany zauważane tylko
przez samego pacjenta, albo jego najbliższe otoczenie (które go dobrze zna
i zauważa zmianę).
Na badanie neuropsychologiczne zazwyczaj kierują neurolodzy, psychiatrzy
lub psycholodzy.
Jeśli odczuwamy pogłębiające się problemy z pamięcią, trudności ze skupieniem
uwagi, czy uporczywe gubienie się w dobrze nam znanej lokalnej przestrzeni -
warto przed wizytą u tych specjalistów, sprawdzić (w badaniu neuropsychologicznym),
czy zmiany, które odczuwamy są niepokojące.
Jeśli o powyższych problemach przypomina nam kolejny raz bliska nam osoba -
należy bezwzględnie umówić się z neuropsychologiem.
